Galeria zmian: cywilizacja i natura

Angielski poeta, pisarz, artysta, mistyk oraz prekursor romantyzmu William Blake przedstawił Isaaca Newtona w dosyć nietypowy sposób. Zdecydowanie nie jest to klasyczny portret. Newton został przedstawiony niczym grecki bóg. Umięśniony, piękny, nagi, jest zapatrzony w diagram, który kreśli przy pomocy cyrkla. Może się wydawać, że to pewnego rodzaju apoteoza, wiadomo jednak, że Blake był krytyczny wobec ślepego zapatrzenia Newtona w naukę. I faktycznie, Newton, kompletnie skupiony na cyrklu, nie zauważa piękna kolorowych skał i morza dookoła. Ignoruje je. Natura nie jest dla niego ważna. De facto świat nie jest dla niego ważny. 

 Być może Blake, żyjący w czasach galopującej rewolucji przemysłowej, wyczuwał, że bezkrytyczna wiara w potęgę człowieka wynikającą z kolejnych odkryć naukowych i rozwiązań technicznych może spowodować odwrócenie się od natury i rabunkową eksploatację środowiska. Tymczasem nauka również ostrzega nas przed tym, czego obawiał się Blake. Na szczęście coraz lepsze rozumienie mechanizmów świata naturalnego pozwala go skuteczniej chronić i przeciwdziałać szkodliwej działalności człowieka. 

 Paradoksalnie, zapatrzonemu w naukę Newtonowi i rozkochanemu w naturze Blake’owi mogło być do siebie całkiem blisko. W końcu nauka opiera się na obserwacji natury i na zachwycie nią. I nawet jeżeli nauka demitologizuje naturę i odziera ją z romantyczności, zarówno nauka, jak i poezja mogą być wykorzystywane w podobny sposób – do zrozumienia piękna świata.  

Emily Carr była kanadyjską artystką i pisarką, inspirującą się kulturą Pierwszych Narodów z Wybrzeża Północno-Zachodniego Ameryki Północnej. Obrazy z lat 40. XX wieku, ostatniej dekady życia artystki, wyraźnie pokazują jej rosnący niepokój wpływem przemysłu na środowisko naturalne Kolumbii Brytyjskiej. Prace Carr tamtego czasu odzwierciedlają jej obawy związane z coraz częstszym wyrębem przemysłowym, jego skutkami ekologicznymi i ingerencją w życie rdzennej ludności Kanady.  

 W obrazie Szanse i końce z 1939 r. widzimy wykarczowany las i smutne pnie wyciętych drzew. Skupiają one nasz wzrok bardziej niż majestatyczne leśne krajobrazy majaczące w tle. Krajobrazy, które wcześniej na Zachodnie Wybrzeże wabiły europejskich i amerykańskich osadników. Całość wygląda jak cmentarz; jedynie pojedyncze rachityczne drzewka mogą dawać jakąś wątłą nadzieję na odrodzenie. 

Walcownia Żelaza niemieckiego malarza Adolpha Menzla, przedstawiająca pracę w Königshütte (Królewska Huta, dziś Chorzów), to apoteoza rewolucji przemysłowej. Podtytuł obrazu to Współcześni Cyklopi. I faktycznie, robotnicy walcowni pracują jak mitologiczni giganci kujący w kuźni Hefajstosa pioruny dla Zeusa. 

 W wypełnionym parą mroku migoczące światła i tajemnicze cienie łączą się w bitewny dramat przedstawiający walkę ludzi z maszynami. W hucie pracują dziesiątki osób. Chaos, energia oraz dynamika sceny potęgowana jest kontrastową tonacją dzieła. W obrazie można dostrzec wiele szczegółów pokazujących, jak ciężkie i niebezpieczne były warunki pracy w zakładach przemysłowych XIX stulecia. Tamci robotnicy nie mieli żadnych praw pracowniczych. W imię wzrostu i bogacenia się posiadaczy codziennie narażano zdrowie i życie tysięcy osób. Tak samo jak po 300 latach industrializacji naraża się teraz środowisko naturalne. 

Obraz renesansowego mistrza Petera Bruegela Starszego nawiązuje do mitu o Ikarze, opisanym w Metamorfozach Owidiusza. Na pierwszy rzut oka Ikara, głównego bohatera obrazu, możemy nie zauważyć. Trzeba się przyjrzeć, aby w prawym dolnym rogu obrazu odnaleźć tylko wystające z wody nogi Ikara i kilka piór unoszących się na tafli. Ikar topi się, a jego śmierć zostaje niezauważona – rolnik, pasterz i rybak są zajęci swoimi sprawami.  

 Jak doszło do tego, że Ikar utopił się w morzu? Jego ojciec, Dedal, był ateńskim kowalem i twórcą słynnego Labiryntu w Knossoss na Krecie, gdzie według mitu uwięziony był Minotaur. Jak to w greckim micie bywa, kapryśny los sprawił, że Dedal wraz z synem musiał uciekać z Krety. Chciał to zrobić, wzbijając się w powietrze na własnoręcznie skonstruowanych skrzydłach z piór spojonych woskiem. Dedal przestrzegał syna, by ten nie leciał zbyt wysoko. Ikar jednak wzbił się w górę, a wtedy słońce roztopiło wosk i skrzydła się rozpadły. Chłopiec zginął, spadając do Morza Ikaryjskiego, którego nazwa, według mitu, pochodzi od jego imienia.  

 Lot i upadek Ikara to symbol nadmiernej ambicji i ludzkiego dążenia do realizacji własnych celów wbrew naturalnemu porządkowi świata. Jednocześnie pokazuje, że na każdej technologii, która teoretycznie służy dobru człowieka, człowiek powodowany pychą może się zawieść. I umrzeć. 

 Bruegel w swoim dziele nawiązał również do flamandzkiego przysłowia „Żaden oracz nie przerywa pracy z powodu śmierci człowieka”. Kto w dzisiejszych czasach, w których nikt nie ma na nic czasu, dostrzega zbliżającą się katastrofę klimatyczną?  

Druga połowa XIX wieku była czasem zmian. Jednym z najważniejszych ówczesnych odkryć była elektryczność. To dzięki elektryczności Samuel Morse mógł zbudować telegraf a Antonio Meucci – telefon. Thomas Edison opatentował żarówkę, fonograf, postawił pierwszą elektrownię i zbudował pierwszą miejską sieć elektryczną, rozpoczynając tym samym elektroenergetykę. Nikola Tesla zbudował pierwszy silnik elektryczny. Werner von Siemens założył pierwszą fabrykę elektrotechniczną i opracował pierwszy tramwaj elektryczny. 

Elektryczność trafiła pod strzechy. Zmieniła się percepcja czasu, przed człowiekiem stanęły nowe możliwości. Dzięki sztucznemu światłu wydłużyła się doba. Wieczorem można było pójść do kawiarni lub na koncert. Takie właśnie sceny kawiarniane, wypełnione ostrym, białym, sztucznym światłem, malowali impresjoniści, najlepsi reportażyści ówczesnego świata. Taki jest też obraz Edgara Degasa Koncert w kawiarni: Pieśń Psa, na którym w tle majaczy symbol nowego zelektryfikowanego świata: elektryczna lampa uliczna.  

W lipcu 2021 roku panda wielka została usunięta z listy gatunków zagrożonych. Niewątpliwie to dobra wiadomość. Co prawda zwierzę nadal jest pod ścisłą ochroną, jednak populacja pand rośnie. Inna sprawa, że zmiany klimatyczne powodują, że lasy bambusowe, naturalne środowisko pandy wielkiej, z roku na roku się kurczą. Niewykluczone, że w przyszłości pozostające przy życiu pandy i tak będą mogły żyć wyłącznie w rezerwatach, które muszą zamieszkiwać dzisiaj. 

Panda mimo wszystko miała szczęście. Współcześnie, według różnych ocen, rocznie wymiera od 5 tysięcy do 500 tysięcy gatunków fauny i flory. Ludzkość przyśpieszyła naturalne tempo wymierania gatunków – dzieje się to od 100 do nawet 1000 razy szybciej. Część z wymarłych gatunków w swych pracach uwiecznili artyści, którzy towarzyszyli podróżnikom odkrywającym nowe lądy. Tak było z legendarnym ptakiem Dodo z Mauritiusa, którego ostatnie osobniki zostały zabite najprawdopodobniej w 1662 roku. To, jak Dodo wyglądał, wiemy tylko ze szkiców, rysunków i obrazów. 

litografia pochodząca z Recherches pour servir à l'histoire naturelle des mammifères (Paris: G. Masson, 1868–1874 r.), vol. 2, plate 50, Henri Milne-Edwards, Smithsonian Libraries, Library of Natural History;

Komunistyczna propaganda kochała pompatyczne przedstawienia dokonań narodu radzieckiego. Taki też jest temat powyższej mozaiki. Dwóch gigantów, „kowali teraźniejszości" rozszczepia atom, którego energia ma służyć chwale ZSRR i jego ludu. Ta iście prometejska wizja podkreślała wynikający z rozwoju nauki i techniki postęp cywilizacyjny i dla wielu ludzi niosła ze sobą obietnicę uniezależnienia się od kaprysów natury i wyjścia z biedy.

Atom jako „nowy ogień” rzucił jednak także długi cień. Mozaika znajduje się na ścianie frontowej Instytutu Badań Nuklearnych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie. W 1986 roku w Czarnobylu nastąpił wybuch reaktora w elektrowni jądrowej. Katastrofa przeszła do historii energetyki jądrowej. W wyniku awarii przy przegrzaniu się rdzenia reaktora doszło do wybuchu wodoru, pożaru oraz rozprzestrzenienia się substancji promieniotwórczych. Wskutek całkowitego zniszczenia reaktora skażeniu uległo od 125 000 do 146 000 km² terenu na pograniczu Białorusi, Ukrainy i Rosji, a wyemitowana z uszkodzonego reaktora promieniotwórcza chmura rozprzestrzeniła się po całej Europie. Choć ofiar śmiertelnych było niewiele, w efekcie skażenia niezbędne okazało się przesiedlenie ponad 350 000 osób. 35 lat później tereny wokół elektrowni nadal są strefą zamkniętą.

Ze względu na konieczność odejścia od paliw kopalnych energia jądrowa znów znalazła się w centrum uwagi. Naukowcy i naukowczynie są zgodni co do bezpieczeństwa dzisiejszych technologii jądrowych. Elektrownie atomowe to jedno z najmniej emisyjnych źródeł energii elektrycznej. Reakcja rozszczepienia ciężkich jąder nuklearnego paliwa nie generuje ani trujących substancji powstających ze spalania paliw kopalnych, ani dwutlenku węgla. Katastrofy takie jak w Czarnobylu czy w Fukushimie pokazują jednak wyzwania, jakie wiążą się z zarządzaniem technologią jądrową. Największym z nich pozostaje chyba jednak uczciwa debata publiczna o atomie: oparta na faktach, bez mitologizowania „nowego ognia” i bez straszenia.

Źródło: naukawpolsce.pap.pl

Galina Zubchenko, Grigoriy Prishedko, mozaika „Kowale teraźniejszości" ze ściany frontowej Instytutu Badań Nuklearnych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie, 1957 r., fot. Yevgen Nikiforov (z serii "Ukraińskie mozaiki radzieckie")